آیه 34 سوره بقره

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبى‌ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ (34)

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ: و ياد بياور اى پيغمبر زمانى را كه فرموديم ملائكه را، اسْجُدُوا لِآدَمَ‌: سجده كنيد آدم را، سجده تعظيم و تكريم، نه بر وجه عبادت؛ زيرا سجده به عنوان عبوديت و پرستش، خاصه ذات الهى. و غير خدا را جايز نيست. و اين سجده تعظيم ملائكه نسبت به آدم عليه السلام به سبب آن بود كه انوار مقدسه حضرت ختمى مرتبت و آل عصمت عليهم السلام در صلب او بود:

«و آدم مشكوة لمصباح نورهم‌

فلما تجلى للملائكة خرّت».

چنانچه حديث شريف دلالت دارد بر آن، حضرت على بن الحسين عليه السلام از حضرت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم روايت نموده كه فرمود: بدرستى كه نقل فرمود خدا اشباح ما را از ذروه عرض به پشت آدم عليه السلام. پس پرسيد: پروردگارا! چيست اين انوار؟ فرمود: اشباحى است نقل نمودم آنها را از اشرف بقاع عرش خود به صلب تو، و بدين جهت امر فرمودم ملائكه را به سجده تو، چون محل اشباح واقع شدى. آدم‌

«1» تفسير برهان، جلد اوّل، صفحه 73، حديث دوّم.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 115

عليه السلام گفت: آشكار فرما ايشان را. خطاب شد: نظر نما به ساق عرش. پس نظر نمود و منطبع شد در عرش صورت انوار اشباح ما، چنانچه منطبع شود صورت در آينه. خطاب شد: اى آدم! اين اشباح افضل خلايق من باشند. اين محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و من حميد در افعالم، مشتق ساختم نام او را از اسم خود؛ و اين على عليه السلام و منم علىّ العظيم، مشتق نمودم نام او را از نام خود؛ و اين فاطمه عليها السّلام و من فاطر آسمان و زمين هستم، باز دارم دشمنان او را از رحمت خود روزى كه حكم فرمايم و بازدارم دوستان او را از آنچه ناگوار باشد ايشان را؛ و اين حسن عليه السّلام و حسين عليه السّلام، مشتق ساختم نام اين دو را از نام خود. ايشانند بهترين مخلوقات. به سبب ايشان اخذ و عطا نمايم و به واسطه ايشان ثواب و عقاب دهم. پس توسل نما به ايشان در درگاه من، و هرگاه داهيه‌اى به تو رسيد، آنها را شفيع قرار ده. پس قسم به ذات خود، قسم حق، كه مأيوس نسازم به سبب ايشان آرزومندى را و رد ننمايم سائلى را «1».

فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ‌: پس سجده نمودند ملائكه، مگر شيطان. أَبى‌ وَ اسْتَكْبَرَ: ابا كرد و تكبّر نمود از اطاعت امر و فرمان الهى، وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ‌: و بود از كافران. يعنى در علم ازلى الهى از منافقان بود و با ملائكه اظهار انقياد مى‌كرد و باطنا كافر بود و داخل در ملائكه، لكن از ايشان نبود. چون حق تعالى امر به سجده فرمود، غش و غلّ او به محك امتحان ظاهر و كفر او هويدا شد، يا كافر شد به جهت استكبار به امر سبحانى. زيرا اعتقادش بود كه افضل از آدم عليه السّلام است، و چگونه افضل مأمور شود به تذلل براى مفضول، و اين تصور خلاف واقع و قياس باطل و البته سركشى است در مقابل فرمان الهى و موجب كفر مى‌باشد.

احتجاج طبرسى: در جواب مسائل زنديق از حضرت صادق عليه السّلام سؤال كرد: آيا صلاحيت دارد سجود براى غير خدا؟ حضرت فرمود: نه.

«1» تفسير صافى، جلد اوّل، صفحه 115.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 116

گفت: پس چگونه خدا امر فرمود ملائكه را به سجده آدم عليه السّلام؟

حضرت فرمود: هر كه سجده كند به امر الهى، پس به تحقيق سجده نموده خدا را و سجده او براى خدا باشد؛ زيرا به امر سبحانى بوده. بعد فرمود: اما ابليس بنده‌اى بود آفريد او را خدا براى آنكه بندگى كند و موحّد شود. پس خدا زمانى كه خلق فرمود او را مى‌دانست كه عاقبت چه مى‌گردد. پس با ملائكه عبادت مى‌نمود تا آنكه امتحان شد به سجده آدم و امتناع نمود، از جهت حسد و شقاوتى كه غالب شد بر او. پس لعن فرمود او را خدا و خارج نمود او را از صفوف ملائكه و نازل نمود او را به زمين رانده شد. بدين سبب دشمن آدم عليه السّلام و ذريه او شد، و نيست سلطه او بر بنى آدم مگر وسوسه و خواندن به غير راه حق و با نافرمانيش اقرار نمود به ربوبيت الهى‌ «1».

تبصره: اين مطلب محقق شده كه ابليس از ملائكه نبود. بلكه از جن بوده به دلايلى:

اوّلا- به اقرار خودش كه خداى تعالى اخبار فرموده: خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ* «2».

ثانيا- فرمايش الهى در باره او كه فرمود: إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ‌ «3».

ثالثا- ملائكه معصومند از گناه و نافرمانى، چنانچه خدا فرموده: لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ‌ «4». يعنى: نافرمانى نكنند خدا را و به جا آورند آنچه را كه امر فرمايد ايشان را.

رابعا- احاديث بسيار از ائمه اطهار عليهم السلام وارد شده كه ابليس‌

«1» احتجاج طبرسى، جلد دوّم، صفحه 80 (در متن روايت، ابتدا بحث شيطان و سپس مسأله سجده مطرح شده است)

«2» سوره اعراف، آيه 12.

«3» سوره كهف، آيه 50.

«4» سوره تحريم، آيه 6.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 117

از ملائكه نبوده. از جمله تفسير برهان: جميل بن درّاج عن أبي عبد اللّه عليه السّلام قال سئلته عن ابليس اكان من الملئكة او هل كان يلى شيئا من امر السّماء؟ قال لم يكن من الملئكة و لم يكن يلى شيئا من امر السّماء و كان من الجنّ و كان مع الملئكة و كانت الملئكة ترى انّه منها و كان اللّه يعلم انّه ليس منها فلمّا امر بالسّجود كان منه الّذى كان‌ «1».

جميل بن دراج گويد: از حضرت صادق عليه السّلام سؤال نمودم از ابليس كه آيا از ملائكه بود يا كار گزار امرى در آسمان؟ حضرت فرمود: نه از ملائكه بود و نه كارگزار امرى از آسمان؛ از جن بود، در زمره ملائكه، و ملائكه مى‌ديدند او را از جنس خود و حال آنكه خدا مى‌دانست كه ابليس از جنس آنها نيست. پس چون امر به سجود شد، ظاهر گرديد از او آنچه نهان بود.

خامسا- آنكه «الّا ابليس» استثناء منقطع باشد كه از اول خارج بوده است.

تكمله: آيه شريفه را اشاراتى است:

1- آنكه شرافت و فضيلت و رفعت به علم مى‌باشد و لذا آدم عليه السّلام را به سبب تعليم اسماء بر ملائكه تفضيل و مسجود آنها گردانيد.

بنابراين با وجود افضل و اعلم، منصب امامت و خلافت به غير نخواهد رسيد؛ زيرا تقديم مفضول بر فاضل قبيح است، عقلا و شرعا و عرفا.

2- آنكه انبياء بر ملائكه فضيلت دارند؛ زيرا حق تعالى ملائكه را امر فرمود به تعظيم آدم، و آن مقتضى است كه آدم افضل باشد از ملائكه.

3- دالّ است بر قباحت و شناعت استكبار، و همين قدر در مذمت آن بس باشد كه ابليس به سبب استكبار آنى رانده درگاه سبحانى و ملعون ابدى گرديد.

4- آيه شريفه دالّ است بر اختصاص فرمانبردارى به امر الهى و

«1» تفسير برهان، جلد اوّل صفحه 79، حديث 14.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 118

نهايت انقياد در امتثال اوامر سبحانى.

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبى‌ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ (34)

ترجمه‌

و هنگاميكه گفتيم بفرشتگان سجده كنيد مر آدم را پس سجده كردند مگر ابليس كه ابا و تكبر نمود و بود از كافران..

تفسير

چون در صلب آدم (ع) انوار طيبه پيغمبر و آل اطهار او بود و آنان اشرف موجودات بودند و براى رضاى خدا تحمل مصائب و ناملائمات و اذيت خلق را نمودند و دين حق را رواج دادند كه ناسخ اديان است خداوند براى تعظيم ايشان و اطاعت از آدم (ع) و عبادت خدا امر فرمود بملائكه كه آدم را قبله خود قرار دهند و در مقابل او براى خداوند سجده نمايند چون پيغمبر (ص) فرموده جائز نيست از براى كسى سجده نمايند جز خدا آنطوريكه براى خدا سجده مينمايند و حضرت سجاد (ع) بتوسط پدر و جد بزرگوار خود از پيغمبر (ص) روايت نموده است كه خداوند اشباح ما را منتقل نموده بود از فوق عرش بصلب آدم (ع) و او ديد نور ما را كه از صلبش ساطع است و نديد اشباح را پس عرض كرد پروردگارا اين انوار چيست خداوند فرمود انوار اشباحى است كه از اشرف بقاع عرش بصلب تو نقل نمودم و براى آنكه تو ظرف ايشان بودى امر نمودم ملائكه را بسجود

جلد 1 صفحه 58

تو آدم (ع) عرض كرد پروردگارا آرزو دارم ببينم آن ذوات مقدسه را پس خداوند فرمود نظر كن ببالاى عرش و نظر نمود آدم و واقع شد نور اشباح ما از پشت آدم بر فوق عرش و نقش بست چنانچه نقش مى‌بندد صورت انسان در آينه صافى پس او ديد اشباح ما را و عرض كرد اينها كيانند خداوند فرمود اينانند افضل مخلوقات من اين محمد است و من حميدم كه در افعال خود محمودم مشتق نمودم اسم او را از اسم خودم و اين على است و من على عظيم هستم مشتق نمودم براى او اسمى از اسم خودم و اين فاطمه است و من فاطرم يعنى آفريننده آسمانها و زمينم و فاطمم يعنى بازدارنده دشمنان خود هستم از رحمتم در روز كه حكم مخصوص بمن است و بازدارنده دوستان خويشم از هر عيب و زشتى پس مشتق نمودم براى او اسمى از اسم خودم و اين دو حسن و حسين هستند و من محسن و مجملم مشتق نمودم نام آن دو را از نام خودم اينها بهترين بندگان و اشرف مخلوقات منند براى اينها عقاب ميكنم و براى اينها ثواب ميدهم متوسل شو بولاى ايشان بدرگاه من و هر وقت بلاى بزرگى بتو روى داد ايشانرا شفعاء خود قرار بده نزد من همانا قسم ياد نمودم من بخودم قسم حقيكه محروم نگردانم اميدوار بآنان را و رد ننمايم سائل بوسيله ايشانرا پس براى اين بود كه آدم وقتى مرتكب آن خطا شد خواند خداوند را بوسيله خمسه طيبه و خداوند توبه او را قبول نمود و از گناه او درگذشت و قمى از حضرت صادق (ع) روايت نموده كه ابليس در ميان ملائكه عبادت خداوند را مينمود و در آسمان بود ملائكه تصور ميكردند كه او هم از جنس آنها است ولى نبود و اين كه مأمور بسجود شد در ضمن مأموريت ملائكه براى همكارى با آنها بود و چون حسد نمود و تكبر كرد ملائكه دانستند كه از جنس آنها نيست، و عياشى از آنحضرت نقل نموده كه پرسيدند آيا ابليس از ملائكه بود و در امورات آسمانى اختيارى داشت فرمود از ملائكه نبود و اختيارى هم نداشت بلكه از جن بود ولى چون مدتى با ملائكه بود آنها او را از جنس خود مى‌پنداشتند و خدا ميدانست ناجنس بودن او را و چون مأمور بسجود شدند جنس خود را اظهار نمود، و در معانى از حضرت رضا (ع) نقل نموده كه ابليس نامش حارث بود و چون نااميد از رحمت خدا شد نام او ابليس گرديد، و بنظر حقير از اين روايت ميتوان استفاده نمود كه امتياز ملك از جن باطاعت و معصيت است و بنابراين ابليس از ملائكه در اين آيه شريفه استثنا شده است و بنا بر دو روايت سابقه وجه استثناء

جلد 1 صفحه 59

همان مشابهت صورى است، و در عيون از امير المؤمنين (ع) نقل نموده كه ابليس اول كسى است كه كافر شد و تخم كفر را در زمين كاشت، و قمى از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه تكبر اول عصيانى است كه بآن معصيت خدا شده و ابليس عرض كرد پروردگارا مرا از سجود آدم معاف بدار من عبادت ميكنم تو را بطوريكه هيچ ملك مقرب و نبى مرسل تو را عبادت نكرده باشد و خدا فرمود مرا بعبادت تو حاجت نيست عبادت آنستكه من ميخواهم نه آنستكه تو ميخواهى و از اينجا معلوم ميشود كه عبادت بايد از شرع برسد و خودسرانه نميشود عبادت كرد و حسد و تكبر و خودسرى از اوصافى است كه انسان را مظهر ابليس مينمايد و بايد حتى الامكان شخص نگذارد اين صفات در او رسوخ پيدا كند كه اگر خداى نكرده رسوخ پيدا كرد و خلق شد همانستكه فرموده‌اند اگر گفتند كوه از جاى خود حركت كرد قبول كن و اگر گفتند خلق كسى تغيير نمود باور منما خداوند توفيق كرامت فرمايد كه ما بتوانيم بوسيله توسل بخمسه طيبه خود را از آفات روحى و جسمى و شر شيطان و نفس اماره محفوظ نمائيم.

وَ إِذ قُلنا لِلمَلائِكَةِ اسجُدُوا لِآدَم‌َ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبلِيس‌َ أَبي‌ وَ استَكبَرَ وَ كان‌َ مِن‌َ الكافِرِين‌َ (34)

(و زماني‌ ‌که‌ بملائكه‌ امر كرديم‌ ‌که‌ بآدم‌ سجده‌ كنيد ‌پس‌ سجده‌ كردند مگر شيطان‌ ‌او‌ رو گرداند ‌از‌ فرمان‌ ‌ما و تكبر نمود و ‌از‌ جمله‌ كفار گرديد) بحث‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌در‌ چند موضع‌ ذكر ميشود:

(موضع‌ اول‌)

‌در‌ سجده‌ ملائكه‌ ‌بر‌ آدم‌: عده‌اي‌ ‌از‌ مفسرين‌ گفته‌اند ‌که‌ آدم‌ قبله‌ ملائكه‌ ‌بود‌

جلد 1 - صفحه 509

و سجده‌ ‌براي‌ ‌خدا‌ بوده‌ ‌است‌ نظير كعبه‌ ‌که‌ قبله‌ مسلمين‌ و بيت‌ المقدّس‌ قبله‌ نصاري‌ و يهود ‌است‌.

و عده‌اي‌ باين‌ قول‌ اعتراض‌ كرده‌اند ‌که‌ ‌اگر‌ آدم‌ قبله‌ ملائكه‌ ‌بود‌ بايد اسجدوا بالي‌ متعدي‌ شود نه‌ ‌به‌ لام‌ ‌يعني‌ بايد گفته‌ ‌شده‌ ‌باشد‌ «اسجدوا ‌الي‌ آدم‌» همانطور ‌که‌ مي‌گويي‌ سجدت‌ ‌الي‌ الكعبة و جواب‌ داده‌اند ‌که‌ تعدي‌ بلام‌ ‌هم‌ صحيح‌ ‌است‌ و ‌در‌ لسان‌ عرب‌ استعمال‌ ‌شده‌ ‌است‌ چنانچه‌ ‌در‌ اشعار حسّان‌ ‌بن‌ ثابت‌ آمده‌ ‌است‌:

اشاره

(آیه 34)- آدم در بهشت- قرآن در تعقیب بحثهای گذشته پیرامون مقام و عظمت انسان به فصل دیگری از این بحث پرداخته، نخست چنین می‌گوید:

«بخاطر بیاورید هنگامی را که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده و خضوع کنید» (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ). «آنها همگی سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید» (فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی وَ اسْتَکْبَرَ).

آری او استکبار کرد «و بخاطر همین استکبار و نافرمانی از کافران شد» (وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ).

به راستی کسی که لایق مقام خلافت الهی و نمایندگی او در زمین است.

ج1، ص63

شایسته هر نوع احترامی است. ما در برابر انسانی که چند فرمول علمی را می‌داند چه اندازه کرنش می‌کنیم پس چگونه است حال نخستین انسان با آن معلومات سرشار از جهان هستی!

1- چرا ابلیس مخالفت کرد؟

می‌دانیم «شیطان» اسم جنس است شامل نخستین شیطان و همه شیطانها می‌شود ولی «ابلیس» اسم خاص است و اشاره به همان شیطانی است که اغواگر آدم شد، او طبق صریح آیات قرآن از جنس فرشتگان نبود، بلکه در صف آنها قرار داشت او از طایفه جنّ بود که مخلوق مادی است.

انگیزه او در این مخالفت کبر و غرور و تعصب خاصی بود که بر فکر او چیره شد، او چنین می‌پنداشت که از آدم برتر است «1» و علت کفر او نیز همین بود که فرمان حکیمانه پروردگار را نادرست شمرد.

نه تنها عملا عصیان کرد از نظر اعتقاد نیز معترض بود، و به این ترتیب خودبینی و خودخواهی، محصول یک عمر ایمان و عبادت او را بر باد داد، و آتش به خرمن هستی او افکند، و کبر و غرور از این آثار بسیار دارد!

2- آیا سجده برای خدا بود یا آدم؟

شک نیست که «سجده» به معنی «پرستش» برای خداست، و معنی توحید عبادت همین است که غیر از خدا را پرستش نکنیم. بنابراین جای تردید نخواهد بود که فرشتگان برای آدم «سجده پرستش» نکردند، بلکه سجده برای خدا بود ولی بخاطر آفرینش چنین موجود شگرفی، و یا اینکه سجده برای آدم کردند اما سجده به معنی «خضوع» نه پرستش. در حدیثی از امام «علی بن موسی الرضا» علیه السّلام می‌خوانیم: «سجده فرشتگان پرستش خداوند از یک سو، و اکرام و احترام آدم از سوی دیگر بود، چرا که ما در صلب آدم بودیم»!